KOŚCIÓŁ PARAFIALNY ŚWIĘTEJ TRÓJCY, BAZYLIKA KOLEGIACKA w KROŚNIE
Początki kościoła parafialnego w Krośnie związane są ściśle z lokacją miasta na prawie magdeburskim, która nastąpiła przed połową wieku XIV. Za rok założenia parafii w mieście przyjmuje się tradycyjnie datę 1342. Zapewne w tym też czasie powstał pierwszy kościół, którego pełny obwód ścian odnaleźć można w prezbiterialnej i nawowej części dzisiejszej świątyni. Pierwotne prezbiterium, niższe od obecnego, nakryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym osadzonym na kamiennych wspornikach. Dwunawowy halowy korpus świątyni nakrywało pierwotnie pięć przęseł sklepienia o elementach trójpodporowych, wspartych na czterech umieszczonych osiowo filarach międzynawowych. Sklepienia tego typu były bardzo popularne w Małopolsce w czasach Kazimierza Wielkiego. Zbliżone realizacje, związane bezpośrednio z patronatem artystycznym tego monarchy, powstały równocześnie w Wiślicy, Niepołomicach, Stopnicy, Szydłowie i Nowym Sączu.
Efektem znacznego rozwoju i wzbogacenia się miasta w wieku XV były ustawiczne rozbudowy jego głównej świątyni. W pierwszej połowie tego stulecia od północy zostają dobudowane kaplice Św. Anny (przed 1402) i Św. Wojciecha (przed 1448), a od strony południowej Bractwa Najświętsze Maryi Panny (przed 1446) i ŚŚ. Piotra i Pawła (przed 1512). U schyłku XV wieku nadbudowano prezbiterium i zasklepiono go nowym, zachowanym do dzisiaj, późnogotyckim sklepieniem sieciowym. Przełom wieku XV i XVI przyniósł powiększenie zakrystii w kierunku wschodnim i jej nadbudowę o pomieszczenie skarbca na piętrze. W roku 1638 miał miejsce w Krośnie groźny pożar, który strawił znaczną część miasta. Do niedawna przypuszczano, że ogień poważnie zniszczył także główną świątynię miasta. W świetle naszych badań twierdzenia takie wydają się jednak mocno przesadzone.
Nowożytny kształt architektoniczny kościoła jest zasługą rajcy krośnieńskiego szkockiego pochodzenia Wojciecha Roberta Portiusa, który na ten cel przeznaczył znaczną część swoich dochodów. Prace zrealizowane w tym czasie, prowadzone być może pod kierunkiem włoskiego muratora Wincentego Petroniego, przeobraziły wnętrze świątyni z gotyckiego na manierystyczne. Z tego czasu pochodzi zachowane do dziś w nawie kościoła sklepienie kolebkowe z lunetami, wsparte na wprowadzonych do wnętrza świątyni skarpach wewnętrznych, jak też kolebkowo – krzyżowe sklepienia kaplic bocznych. Wtedy też, na polecenie Portiusa, Petroni przebudował kaplicę ŚŚ. Piotra i Pawła (przylegającą od południa do nawy kościoła) na kopułowe mauzoleum rodziny Portiusów. W takiej formie, z niewielkimi już tylko zmianami, krośnieński kościół farny przetrwał do początku XX wieku, kiedy odrestaurowano i odsłonięto wiele zatartych wcześniej cech i elementów stylowych.
Ważniejsze elementy wyposażenia wnętrza
Wnętrze fary uchodzi powszechnie za jedno z najbogatszych i najlepiej zachowanych sakralnych wnętrz w Małopolsce. Nagromadzone w nim dzieła sztuki dawnej są z jednej strony materialnym świadectwem patronatu artystycznego krośnieńskiego mieszczaństwa, okolicznej szlachty i duchowieństwa, z drugiej zaś potencjału artystycznego miejscowych twórców.
Późnomanierystyczny ołtarz główny wykonany został przez snycerzy krośnieńskich w latach 30. XVII w. W jego polu głównym znajduje się obraz Adoracja Trójcy Świętej i Matki Bożej przez Wszystkich Świętych – być może dzieło Tomassa Dolabelli, weneckiego malarza działającego w Polsce. Wczesnobarokowe tabernakulum, w kształcie ośmiobocznej centralnej kaplicy kopułowej, jest najpewniej dziełem snycerza krośnieńskiego Teodora Dygmana. W prezbiterium, po stronie lewej, wmurowana jest późnogotycka tablica epitafijna biskupa przemyskiego Stanisława Tarły (zm. w Krośnie w 1544), ufundowana przez krośnieńskiego patrycjusza Hieronim Stano. Po prawej znajduje się architektoniczny marmurowy nagrobek Jana Skotnickiego (zm. 1621), utrzymany w kształcie dwukondygnacyjnej nastawy ołtarzowej z rzeźbami zmarłych klęczących w arkadowej wnęce. To wybitne dzieło sztuki sepulkralnej wykonane zostało zapewne przez artystów włoskich pracujących dla Zygmunta III Wazy. Po obu stronach prezbiterium ustawione są renesansowo – manierystyczne stalle wykonane dla mansjonarzy krośnieńskich u schyłku XVI wieku. Nad stallami, na ścianie północnej, zachowały się trzy znacznych rozmiarów obrazy z połowy XVII wieku fundacji ks. Kaspra Rożyńskiego: Ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie, Pokłon Trzech Króli oraz Zaśnięcie i Wniebowzięcie Matki Boskiej. Ściany prezbiterium pokrywa ornamentalna polichromia wykonana w roku 1899 przez malarza krośnieńskiego Franciszka Daniszewskiego.
Na wewnętrznej arkadzie łuku tęczowego wmurowane jest wczesnobarokowe epitafium Zofii z Kiellarów Kanafolskiej (zm. 1640). W jego zwieńczeniu znajduje się owalny portret zmarłej malowany na blasze. Naprzeciw zawieszony jest gotycki obraz Koronacja Matki Boskiej przez Trójcę Świętą, zapewne środkowa część dawnego tryptyku (z ok. 1480), będącego dziełem Jana Wielkiego, wybitnego malarza krakowskiego epoki późnego gotyku. W obrazie tym, jednym z ważniejszych dzieł średniowiecznego malarstwa tablicowego na terenie kraju, uwagę zwracają draperie szat wykonane rzadką techniką aplikacji żywicznych. Powyżej, na belce w arkadzie łuku tęczowego oddzielającego prezbiterium od nawy kościoła, znajduje się grupa Pasji z figurą Chrystusa Ukrzyżowanego, utrzymaną w ponadnaturalnej wielkości i nieco mniejszymi postaciami Matki Bożej i Św. Jana. To wybitne dzieło plastyki gotyckiej, wykonane przez snycerzy krakowskich w początkach XV wieku, jest dziś najstarszym zachowanym elementem wyposażenia kościoła.
Ołtarze boczne przy tęczy to dzieła późnomanierystyczne wykonane, podobnie jak ołtarz główny, przez snycerzy krośnieńskich na przełomie lat 30. i 40. XVII stulecia. W polu głównym nastawy, po stronie lewej, zachował się współczesny ołtarzowi obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, malowany wg ryciny rzymskiego rytownika Antonia Caranzani. W polu głównym nastawy prawej zawieszony jest obraz Adoracja Najświętszego Sakramentu przez przedstawicieli duchowieństwa i stanów świeckich, malowany wg grafiki rytownika antwerpskiego Antoniego Wierixa. Pośród postaci adorujących wyeksponowany został portret Wojciecha Roberta Portiusa – fundatora ołtarza i obrazu. Powyżej w sześciu tondach obrazowe przedstawienie sakramentów świętych.
Barokowe nastawy ołtarzowe, przy drugiej parze filarów nawy, wykonane w latach 90. XVII wieku, zostały przeniesione z krośnieńskiego kościoła jezuitów (zburzony 1807). Za zasuwą ołtarza z lewej ustawiona jest późnogotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem (ok. 1520) a w jego zwieńczeniu tegoż rzeźbiarza statua nieokreślonej świętej z tego samego czasu. Przy trzeciej parze filarów ustawione są dwie późnobarokowe nastawy ołtarzowe utrzymane w formie owalnych ażurowych ram zdobionych wicią roślinną. Wykonali je snycerze krośnieńscy (ok. 1713). Z tego samego czasu pochodzi komplet dziesięciu snycerskich antepediów ołtarzowych.
Chór muzyczny pochodzi z połowy XVII wieku a zachowany do dziś prospekt organowy, fundowany przez Zofię z Ligęzów Skotnicką, został uzupełniony i częściowo zrekonstruowany na początku XX wieku. W nawie, na jednym z północnych filarów przyściennych, zawieszona jest okazała manierystyczna ambona ufundowana przez Annę z Hesnerów Portiusową (żonę Wojciecha Roberta Portiusa). W głębi nawy ustawione są manierystyczne ławki rajców miejskich, fundowane przed połową XVII wieku. W płycinach ich przedpiersi namalowano personifikacje cnót kardynalnych: Wstrzemięźliwości, Męstwa i Roztropności oraz teologicznych: Miłości, Nadziei i Wiary. Przy ostrołukowej arkadzie do kaplicy Matki Bożej Szkaplerznej (dawnej kaplicy Brackiej) ustawiona jest stalla kolatorska Wojciecha Roberta Portiusa i jego żony Anny. Baldachim stalli wieńczy kartusz z gmerkiem fundatora; jej przedpiersie zdobi malowana personifikacja cnoty Sprawiedliwości.
Na ścianach i filarach nawy zawieszonych jest dwadzieścia kilka obrazów olejnych na płótnie. Wykonali je w połowie XVII wieku artyści krośnieńscy wykształceni w warsztacie Tomasza Dolabelli. Reprezentują one dwa zasadnicze cykle ikonograficzne: ewangeliczno – hagiograficzny, na który składają się sceny z życia Chrystusa i świętych chrześcijańskich oraz dydaktyczno – moralizatorski, akcentujący aktualne zagadnienia inspirowane ideologią czasów kontrreformacji. Na ścianie tęczowej, od strony nawy, zawieszony jest monumentalnych rozmiarów obraz Sądu Ostatecznego, malowany wg ryciny Flamandczyka Jana Sadelera. Nad wejściami do kaplic wiszą cztery obrazy dostosowane kształtem do ścian: Św. Jerzy, Zabójstwo św. Stanisława, Niewiasta potępiona za grzechy zatajone oraz Dzwon śmierci, namalowany wg ryciny Hieronima Wierixa. Na filarach wewnętrznych nawy cykl obrazów z życia Chrystusa: Gody w Kanie Galilejskiej, malowany wg ryciny Martena de Vos, Chrystus w drodze do Emaus, Kuszenie Chrystusa, Cudowny połów ryb, Chrzest Chrystusa w Jordanie oraz liczne tablice epitafijne i wotywne. Unikatowy zespól sakralnego malarstwa sztalugowego tworzy dziś zwartą całość, silnie związaną z wnętrzem świątyni. Jest doskonałym odzwierciedleniem czasów kontrreformacji, w których powstał. Przepojony duchem sarmackim, oddziałuje na patrzącego, tak jak przed trzema stuleciami, dekoracyjnością oraz sugestywnością przekazywanych treści i wątków dydaktyczno – moralizatorskich.
W grobowej kaplicy ŚŚ. Piotra i Pawła (zwanej także kaplicą Portiusów), nakrytej ośmiodzielną kopułą z dekoracją sztukatorską, ustawiono ufundowaną przez Portiusa późnomanierystyczną nastawę ołtarza. To wybitne dzieło sztuki sakralnej wykonali przed rokiem 1646 snycerze i malarze krośnieńscy. W jego polu środkowym obraz na desce Przekazanie kluczy św. Piotrowi, w predelli Nawrócenie św. Pawła, a w zwieńczeniu Pożegnanie śś. Piotra i Pawła. Na ścianach kaplicy zawieszono malowane na blasze portrety osób, których doczesne szczątki spoczywają w niedostępnej krypcie grobowej pod posadzką kaplicy: Anny z Hesnerów Portiusowej (zm. 1648), Wojciecha Roberta Portiusa (zm. 1661) i jego brata Tomasza (zm. 1676). Na ścianie zachodniej kruchty południowej, którą nakrywa analogiczna kopuła jak kaplicę Portiusów, zawieszony jest znacznych rozmiarów obraz z połowy XVII wieku: Cztery Rzeczy Ostateczne, namalowany wg miedziorytu Hieronima Wierixa; w sąsiedztwie zaś dwa mniejsze: Chrzest Chrystusa w Jordanie oraz Św. Roch.
W kaplicy pw. Matki Boskiej Szkaplerznej (dawniej rzemieślniczego Bractwa Najświętszej Maryi Panny), otwartej do nawy kościoła ostrołukową gotycką arkadą, zachowały się fragmenty wczesnorenesansowych malowideł figuralnych z 1541 roku, odkryte i konserwowane w latach 1969 – 71. W ołtarzu stanowiącym XIX wieczną kopię retabulum z XVII wieku, znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie tzw. Hodegetrii małopolskiej (z ok. 1500), powiększony w początkach XVII stulecia. Na ścianie zachodniej kaplicy zawieszono znacznych rozmiarów obraz olejny na płótnie z połowy XVII wieku, fundacji ks. Kaspra Rożyńskiego, zatytułowany Memento Mori.
W kaplicy Św. Wojciecha, połączonej arkadą z kaplicą Św. Jana Nepomucena, cynowa chrzcielnica ufundowana w roku 1634 przez Portiusa. Obok na ścianie obraz tej samej fundacji: Wykupienie zwłok Św. Wojciecha. Na ścianach kaplicy Św. Jana Nepomucena (dawnej kruchty północnej) zachowały się fragmenty regencyjnej polichromii z lat 20. XVIII wieku. W kaplicy Św. Anny przetrwała, dostawiona do nawy od strony północnej, rokokowa nastawa ołtarzowa z 1761 roku ze starszym obrazem św. Anny Samotrzeć, namalowanym w roku 1656 wg ryciny Martena de Vos.
Dzwonnica kościoła parafialnego
W bliskim sąsiedztwie kościoła, na południowy wschód od jego prezbiterium, wznosi się na wysokość 38 m wczesnobarokowa dzwonnica wybudowana w latach 1637 – 51 z fundacji Wojciecha Roberta Portiusa. Trójkondygnacyjną wieżę, zwieńczoną wydatnym gzymsem wspartym na profilowanych kroksztynach, nakrywa monumentalny hełm z kolumienkową latarnią, zakończoną wiatrowskazem w kształcie monstrancji. Obecny kształt hełmu jest wynikiem restauracji przeprowadzonej u schyłku XIX wieku wg projektu arch. Tadeusza Stryjeńskiego. Wewnątrz zachowały się trzy dzwony: Urban, Jan i Marian, odlane nakładem Wojciecha Roberta Portiusa przez ludwisarzy Stefana Meutela i Jerzego Oliviera. Urban, mierzący w dolnym obwodzie 490 cm, jest jednym z największych dzwonów w Polsce.
Opracował: Piotr Łopatkiewicz
